Ψυχοθεραπεία Ατομική και Ομαδική: Βασικοί στόχοι της ομαδικής θεραπείας

Βασικοί στόχοι της ομαδικής θεραπείας

Κυβέλου Ευαγγελία
Mcs Κλιν. Ψυχολογίας και Ψυχοπαθολογίας
Εκ.μέλος Ελληνικής Εταιρείας Ομαδικής Ανάλυσης και Οικογενειακής Θεραπείας

(Εισήγηση στην Ελληνική Εταιρεία Ομαδικής Ανάλυσης & Οικογενειακής Θεραπείας. Ελληνικό. Αθήνα 19/02/2008)

Βιβλίο αναφοράς : I. YALOM, Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας, μετ. Ανδριτσάνου- Κακατσάκη, Αθήνα, Άγρα, 2006.

Η δουλειά του θεραπευτή, κατά τον Yalom, είναι να δημιουργεί τους μηχανισμούς της θεραπείας και να τους θέτει σε λειτουργία. Κάποιες φορές ο θεραπευτής για να το πετύχει αυτό λειτουργεί σαν το «δυναμό» του αυτοκινήτου. Τροφοδοτεί την ομάδα γινόμενος και αυτός μέλος της, έτσι δέχεται προσωπική επίδραση και αλληλεπιδρά. Άλλες φορές φροντίζει την ομάδα θέτοντας τον εαυτό του από έξω, σαν τον μηχανικό που φροντίζει το αυτοκίνητο.

Βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή όποιας θεραπευτικής τεχνικής, είναι να υπάρχει μια σταθερή θετική σχέση ανάμεσα στον θεραπευτή και στον θεραπευόμενο. Η θεμελιώδης στάση του θεραπευτή οφείλει να είναι μια στάση έγνοιας, αποδοχής, αυθεντικότητας και ενσυναίσθησης. Καμιά τεχνική δεν έχει σημασία χωρίς αυτά.

Στην συνέχεια εξετάζει τις τεχνικές που χρησιμοποιεί ο θεραπευτής για την επίτευξη τριών βασικών στόχων του:

Την δημιουργία και διατήρηση της ομάδας.
Την οικοδόμηση της ομαδικής κουλτούρας.
Την ενεργοποίηση και την επισήμανση (illumination) του εδώ-και-τώρα.

Στο παρών κεφάλαιο θα ασχοληθούμε με τους δύο πρώτους θεραπευτικούς στόχους, ο τρίτος στόχος θα αποτελέσει αντικείμενο άλλου κεφαλαίου.

Δημιουργία και διατήρηση της ομάδας.

Ο αρχικός λόγος ύπαρξης της ομάδας είναι να προσφέρουμε ως ειδικοί βοήθεια σε ανθρώπους που την χρειάζονται. Την αποκλειστική ευθύνη για την δημιουργία και την διατήρηση της ομάδας την φέρει ο συντονιστής. Αυτός ορίζει τον τόπο και τον χρόνο των συναντήσεων.

Ένα σημαντικό μέρος του στόχου που αφορά την διατήρηση της ομάδας επιτελείται πριν την πρώτη συνάντηση της ομάδας, όταν ο συντονιστής επιλέγει και προετοιμάζει τα μέλη για την ένταξη τους.

Μόλις ξεκινήσει η ομάδα, ο θεραπευτής πρέπει να φροντίσει για την εξομάλυνση έντονων τριβών μεταξύ των μελών που μπορεί να οδηγήσουν σε αποχώρηση ενός ή περισσοτέρων μελών από την ομάδα. Ο πρόωρος τερματισμός της συμμετοχής ενός θεραπευόμενου πρέπει να θεωρείται αποτυχία, διότι δεν είναι μόνο ο θραπευόμενος που δεν αποκομίζει κανένα όφελος αλλά και ολόκληρη η ομάδα επηρεάζεται αρνητικά. Η σταθερότητα των μελών είναι απαραίτητη προϋπόθεση μιας επιτυχημένης θεραπείας. Εάν κάποια μέλη αποχωρήσουν, ο θεραπευτής πρέπει να προσθέσει νέα μέλη για να διατηρήσει το ιδανικό μέγεθος της ομάδας, εξαίρεση αποτελούν οι κλειστές ομάδες.

Στην αρχή οι θεραπευόμενοι είναι ξένοι μεταξύ τους και σχετίζονται μέσω της κοινής τους σχέσης με τον θεραπευτή. Η σχέση θεραπευτή- θεραπευόμενου προετοιμάζει την κατοπινή ανάπτυξη της ομαδικής συνοχής.

Βασικό μέλημα του θεραπευτή είναι να διατηρήσει την συνεκτικότητα της ομάδας παρεμβαίνοντας σε τάσεις που μπορούν να την απειλήσουν. Τέτοιες τάσεις μπορεί να εμφανιστούν με την δημιουργία υποομάδων, την συστηματική αργοπορία, τις απουσίες, ή με την περιθωριοποίηση κάποιου καθιστώντας τον αποδιοπομπαίο τράγο. Ο πρώτος στόχος λοιπόν που πρέπει να θέτει ο θεραπευτής είναι να κάνει την ομάδα μια υπαρκτή συνεκτική οντότητα. Για να το πετύχει αυτό, θα χρειαστεί κάποιες φορές να καθυστερήσει την αντιμετώπιση πιεστικών αναγκών των θεραπευόμενων, ακόμα και να απομακρύνει ένα μέλος προς όφελος των υπολοίπων μελών εάν διακυβεύεται η συνεκτικότητα της ομάδας.

Γενικοί κανόνες:

Όσο περισσότερα μέλη έρχονται στην ομάδα ζητώντας χρόνο για να μιλήσουν και είναι πρόθυμα να δουλέψουν, τόσο πιο κινητοποιημένη είναι η ομάδα.
Όσο μεγαλύτερη συνέχεια παρουσιάζουν τα θέματα που επεξεργάζονται τα μέλη της ομάδας από τη μια συνάντηση στην άλλη, τόσο πιο ισχυρή γίνεται η ομάδα.
Μια επίθεση ενός μέλους στον θεραπευτή, παρότι μπορεί να μην είναι ευχάριστη, συχνά μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική ομαδική δουλειά.
Η θεραπεία πρέπει να επιχειρεί να μετατρέψει όλα τα θέματα που έρχονται προς συζήτηση στην ομάδα στο εδώ και τώρα.
Τέλος η επιβίωση της ομάδας ως οντότητας πρέπει να προηγείται όλων των άλλων στόχων.

Οικοδόμηση κουλτούρας

Έργο του θεραπευτή είναι να δημιουργήσει μια ομαδική κουλτούρα που να ευνοεί στο μέγιστο βαθμό την ομαδική αλληλεπίδραση μεταξύ των μελών με στόχο βεβαίως την πραγματοποίηση της αλλαγής αυτών. Στην ατομική θεραπεία ο θεραπευτής είναι ο άμεσος διαμεσολαβητής της αλλαγής του θεραπευόμενου. Στην ομαδική θεραπεία ο θεραπευτής λειτουργεί πολύ πιο έμμεσα μια και σε μεγάλο βαθμό ο διαμεσολαβητής της αλλαγής είναι η ίδια η ομάδα.

Για να μπορέσει η ομάδα να αναπτυχθεί σε ένα πραγματικό κοινωνικό μικρόκοσμο, τα μέλη θα πρέπει να αλληλεπιδρούν ελεύθερα μεταξύ τους και όχι μέσω του θεραπευτή.

Η ειλικρίνεια και ο αυθορμητισμός της έκφρασης πρέπει να ενθαρρύνονται. Οι νόρμες μπορεί να είναι ρητές ή άρρητες και μπορεί να επιτάσσουν ή να αποθαρρύνουν μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Συνήθως τα μέλη δεν είναι σε θέση να περιγράψουν συνειδητά τις νόρμες της ομάδας. Επίσης δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι οι νόρμες που θα αναπτύξει μια θεραπευτική ομάδα θα διευκολύνουν τη θεραπευτική διαδικασία.

Πώς κατασκευάζονται οι νόρμες της ομάδας.

Οι νόρμες της ομάδας κατασκευάζονται τόσο από τις προσδοκίες που έχουν τα μέλη για την ομάδα τους, όσο και από άμεσες οι έμμεσες οδηγίες του συντονιστή. Βασικά ο συντονιστής είναι το πρόσωπο που διαμορφώνει τις νόρμες της ομάδας και είναι σημαντικό να έχει επίγνωση αυτής της λειτουργίας του.

Οι νόρμες δημιουργούνται σχετικά νωρίς στη ζωή της ομάδας και από την στιγμή που θα καθιερωθούν, είναι δύσκολο να αλλάξουν.

Πώς διαμορφώνει ο συντονιστής τις νόρμες;

Με δύό πιθανούς ρόλους που αναλαμβάνει ο θεραπευτής μέσα στην ομάδα μπορεί να βοηθήσει να διαμορφωθούν οι νόρμες στην ομάδα: ο ρόλος του ειδικού και ο ρόλος του συμμέτοχου.

Ο ειδικός

Οι θεραπευτές χρησιμοποιούν μια ποικιλία τεχνικών για να κινητοποιήσουν την ομάδα προς αυτή που θεωρούν επιθυμητή κατεύθυνση, στηριζόμενοι στο βάρος της αυθεντίας τους και της πείρας τους ή προτείνουν ένα τρόπο λειτουργίας προκειμένου να αποσπάσουν την υποστήριξη των θεραπευόμενων.

Οι θεραπευτές ενημερώνουν τους θεραπευόμενους για τους κανόνες της ομάδας ήδη από το στάδιο προετοιμασίας προς ένταξη των μελών και στην συνέχεια υπενθυμίζουν τους κανόνες είτε με λεκτικό είτε με εξωλεκτικό τρόπο καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής της ομάδας. Οι τρόποι που χρησιμοποιούν μπορεί να κυμαίνονται από ρητές οδηγίες έως διακριτικές ενισχυτικές τεχνικές. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι θεραπευτές που χρησιμοποιούν πιο έμμεσες ενισχυτικές τεχνικές είναι περισσότερο αποτελεσματικοί από αυτούς που υποκινούν ρητά την συμπεριφορά των μελών. Οι νόρμες που θέλουν συνήθως να ενισχύσουν είναι: η ανοικτή έκφραση των συναισθημάτων, η αμεσότητα, η διερεύνηση του εαυτού κ’α.

Ο συμμέτοχος που καθορίζει τα πρότυπα

Οι θεραπευόμενοι ενθαρρύνονται να τροποποιήσουν την συμπεριφορά τους παρατηρώντας τους θεραπευτές τους να ασκούν ελεύθερα και χωρίς αρνητικές επιπτώσεις την επιθυμητή συμπεριφορά. Είναι μια μέθοδος που υποστηρίζεται σημαντικά και αφορά την μίμηση προτύπων.

Ο συντονιστής μπορεί, προσφέροντας ένα πρότυπο μη επικριτικής αποδοχής να διαμορφώσει μια ομάδα με υγιή προσανατολισμό. Αντίθετα αν ο συντονιστής αντιλαμβάνεται το ρόλο του σαν ανιχνευτή ψυχοπαθολογίας, τα μέλη της ομάδας θα ακολουθήσουν μια ανάλογη στάση.

Ο θεραπευτής πρέπει να θέτει το πρότυπο της υπευθυνότητας και της κατάλληλης αυτοσυγκράτησης και ειλικρίνειας. Αυτό που θέλουμε να προκαλέσουμε είναι την ενεργό συμμετοχή των θεραπευόμενων μας και να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να επηρεαστεί από αυτούς. Για την ακρίβεια, η «η πειθαρχημένη προσωπική ανάμειξη» είναι ένα ανεκτίμητο μέρος του οπλοστασίου που διαθέτει ο συντονιστή ομάδας.

Ο θεραπευτής είναι εκείνος που θέτει τα πρότυπα για τα μέλη της ομάδας και είναι εξαιρετικά σημαντικό να έχει επίγνωση αυτού του ρόλου τους. Πρέπει να έχουν επαρκή αυτοπεποίθηση για να εκπληρώσουν αυτή την λειτουργία τους. Αν οι θεραπευτές νιώθουν άβολα, θα λοξοδρομούν συχνά είτε προστατεύοντας τους εαυτούς τους πίσω από τον επαγγελματικό τους ρόλο ή θα εγκαταλείπουν την εξουσία τους και μαζί με αυτή την ευθύνη που είναι σύμφυτη με το ρόλο του συντονιστή και θα λειτουργούν σαν απλά μέλη της παρέας.

Θεραπευτικές νόρμες της ομάδας

Η αυτορρυθμιζόμενη ομάδα

Είναι σημαντικό να αναλάβει η ομάδα την ευθύνη για την ίδια την λειτουργία της. Αν η νόρμα αυτή δεν αναπτυχθεί, προκύπτει μια παθητική ομάδα που τα μέλη της είναι εξαρτημένα από τον συντονιστή, για να τους δώσει κίνηση και κατεύθυνση.

Αυτοαποκάλυψη

Η αυτοαποκάλυψη είναι απολύτως αναγκαία στην ομαδική θεραπεία. Για να ωφεληθούν τα μέλη είναι σημαντικό να αυτοαποκαλυφθούν και μάλιστα πλήρως. Το πότε όμως θα συμβεί αυτό εξαρτάται από τον προσωπικό ρυθμό του κάθε μέλους και δεν πρέπει αυτός να εξωθείται ή εξαναγκάζεται.

Αληθινά σημαντικό είναι η υποκειμενική πλευρά της αυτοαποκάλυψης. Αυτό που ο καθένας δηλαδή θεωρεί σημαντικό «μυστικό» για τον ίδιο.

Ένα μέλος μιας ομάδας που αποφασίζει να μην εκμυστηρευτεί ένα μεγάλο μυστικό, είναι καταδικασμένο να αναπαράγει μέσα στην ομάδα τον ίδιο τρόπο σχετίζεστε που χρησιμοποιεί και έξω από αυτήν. Για να κρατήσει το μυστικό του κρυμμένο, είναι υποχρεωμένος να φρουρεί κάθε πιθανό δρόμο που θα μπορούσε να οδηγήσει σ’ αυτό. Αυτός που κουβαλά ένα μυστικό πλέκει γύρω του έναν ιστό που ολοένα επεκτείνεται.

Ωστόσο η καθυστέρηση της αφήγησης ενός μυστικού μπορεί να δηλώνει και προσαρμοστικότητα. Για παράδειγμα ο Yolom αναφέρεται σε δύο μέλη μιας ομάδας του το ένα που έπασχε από καρκίνο και το άλλο που ήταν τραβεστί και όπου καθυστέρησαν πολύ για να αποκαλύψουν τα μυστικά τους χαρακτηρίζοντας την απόφαση τους ως σοφή. Αυτό διότι τα υπόλοιπα μέλη είχαν τον καιρό να τους γνωρίσουν και να μην είναι για αυτούς η καρκινοπαθής και ο τραβεστί αλλά ο δήνα και η τάδε που αποτελούνται από πολύ περισσότερα στοιχεία από την θανατηφόρα ασθένεια ή την διαστροφή.

Συχνά όμως η απόκρυψη ενός μυστικού για υπερβολικά μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να είναι αντιπαραγωγική για την δουλειά του ατόμου μέσα στην ομάδα και μέλημα του θεραπευτή είναι να το διευκολύνει και να τον ενθαρρύνει προς την κατεύθυνση της αυτοαποκάλυψης.

Όταν κάποιο μέλος πάρει την απόφαση να αυτοαποκαλύψη ένα από τα μυστικά του ο θεραπευτής πρέπει να τον βοηθήσει να αποκαλύψει όσα γίνεται περισσότερα σε σχέση με το μυστικό του, αλλά όπως λέει και ο Yalom, η αποκάλυψη πρέπει να είναι οριζόντια και όχι κάθετη. Δηλαδή να τον ρωτήσει όσα γίνεται περισσότερα για το πώς ένιωθε κρατώντας το μυστικό του σε σχέση με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, τι πίστευε ότι θα συνέβαινε αν το αποκάλυπτε, να κατ’ ονομάσει συγκεκριμένα άτομα μέσα στην ομάδα που του δημιουργούσαν αυτές τις σκέψεις και τα συναισθήματα, και όχι ερωτήσεις που αφορούν το παρελθόν του μέλους σε συνάρτηση με το μυστικό του. Το σημαντικό δεν είναι ότι ο άνθρωπος αποκαλύπτει τον εαυτό του αλλά ότι αποκαλύπτει κάτι σημαντικό στο πλαίσιο μιάς σχέσης του με άλλους ανθρώπους. Πιο σημαντικό από το να βγάλεις ένα βάρος από πάνω σου, είναι το γεγονός ότι η αποκάλυψη οδηγεί σε μια πιο βαθιά και πλούσια σχέση με τους άλλους.

Αν η ομάδα ασκεί υπερβολική πίεση για αποκάλυψη, τότε ο θεραπευτής εάν το κρίνει σκόπιμο ανάλογα με το θεραπευτικό στάδιο που βρίσκεται το υπό πίεση άτομο, να ελαφρύνει την κατάσταση λέγοντας ότι «ίσως ο τάδε δεν νιώθει ακόμα έτοιμος να εμπιστευθεί την ομάδα» και στην συνέχεια να εξετάσει τις μη ασφαλής πλευρές της ομάδας.

Τέλος κανείς δεν πρέπει ποτέ να τιμωρείται γιατί αυτοαποκαλύφθηκε. Ένα από τα πιο καταστρεπτικά γεγονότα που μπορούν να συμβούν σε μία ομάδα, είναι ένα μέλος να χρησιμοποιήσει υλικό που ένα άλλο μέλος έχει φέρει και αποκαλύψει στην ομάδα, εναντίον του. Σε αυτή την περίπτωση ο συντονιστής οφείλει να παρέμβει δραστικά. Όχι μόνο γιατί είναι ένα βρόμικο παιχνίδι αλλά και διότι με αυτόν τον τρόπο υπονομεύονται σημαντικές ομαδικές νόρμες. Σε αυτή την περίπτωση κάθε άλλο έργο της ομάδας αναβάλλεται προσωρινά. Το σημαντικό είναι να υπογραμμιστεί το συμβάν, ώστε να ενισχυθεί η νόρμα ότι η αυτοαποκάλυψη δεν είναι μόνο σημαντική αλλά και ασφαλής. Μόνο αφού εδραιωθεί αυτή η νόρμα, μπορούμε να εξετάσουμε άλλες πλευρές αυτού που συνέβη.

Διαδικαστικές νόρμες

Το ιδανικό σχήμα στη θεραπεία είναι μια ομάδα μη δομημένη, αυθόρμητη που αλληλεπιδρά ελεύθερα.

Η φυσική ροπή μιας νέας ομάδας είναι να αφιερώνει διαδοχικά μια συνάντηση σε κάθε μέλος. Εδώ είναι δουλειά του θεραπευτή να αναπτύξει μια διαδικαστική νόρμα, ευέλικτη που η αλλαγή θέματος δεν συνεπάγεται αγένεια ή απόρριψη. Όσο περισσότερα μέλη μιας ομάδας ζητούν χρόνο για να μιλήσουν για τον εαυτό τους τόσο πιο ζωντανή είναι μια ομάδα.

Ο συντονιστής πρέπει να δομήσει τις νόρμες: της υποστήριξης και αντιπαράθεσης, της αυτοαποκάλυψης και αυτορρύθμισης, της διάδρασης, του αυθορμητισμού και της σημασίας των μελών της ομάδας ως διαμεσολαβητών της βοήθειας και της αλλαγής.

Η σημασία της ομάδας για τα μέλη της

Όσο πιο σημαντική θεωρούν τα μέλη της την ομάδα, τόσο πιο αποτελεσματική γίνεται η θεραπευτική διαδικασία. Κατά το Yalom, η ιδανικότερη θεραπευτική συνθήκη είναι όταν οι θεραπευόμενοι θεωρούν τη θεραπευτική συνάντηση ως το σημαντικότερο γεγονός της ζωής τους κάθε εβδομάδα. Σύμφωνα με τον Yalom, το καλύτερο που έχει να κάνει ένας θεραπευτής είναι να ενισχύει όσο μπορεί αυτή την πεποίθηση. Επίσης σημαντικό είναι να συνδέει γεγονότα και να ενθαρρύνει την συνέχιση των θεμάτων με τα οποία καταπιάνεται η ομάδα.

Τα μέλη ως διαμεσολαβητές της βοήθειας

Η ομάδα λειτουργεί καλύτερα, αν τα μέλη της εκτιμούν την πολύτιμη βοήθεια που μπορούν να παρέχουν το ένα στο άλλο. Αν η ομάδα συνεχίζει να θεωρεί τον θεραπευτή ως τη μοναδική πηγή βοήθειας, τότε είναι εξαιρετικά απίθανο να κατακτήσει η ομάδα το αναγκαίο επίπεδο αυτονομίας και αυτοσεβασμού.

Συμπεριφορές μελών που υπονομεύουν τη νόρμα της αμοιβαίας βοήθειας, δεν πρέπει ο θεραπευτής να τις αφήσει να περάσουν απαρατήρητες.

Υποστήριξη και αντιπαράθεση

Πριν τα μέλη νιώσουν ελεύθερα να εκφράσουν διαφωνίες μεταξύ τους, πρέπει να έχουν αισθανθεί ασφαλή και να τρέφουν αρκετή εκτίμηση για την ομάδα τους, ώστε να είναι πρόθυμα να ανεχθούν κάποιες δυσάρεστες συνεδρίες.

Έτσι ο θεραπευτής πρέπει να οικοδομήσει μια ομάδα με νόρμες που επιτρέπουν την σύγκρουση, αλλά μόνο αφού έχουν εγκατασταθεί σταθερά θεμέλια ασφάλειας και υποστήριξης.

Σχετικές σελίδες που μπορείτε να επισκεφτείτε: